Hulst

Deze hulstboom groeit op de begraafplaats aan de Oldenzaalsestraat in de schaduw van honderdjarige beuken. Hij doet het daar prima en dat hoeft ook geen verbazing te wekken, want hulst is een boomsoort die sterk genoeg is om zich onder hoog geboomte te handhaven. Zoals ik al eerder schreef moeten een aantal grote hulstbomen op de oude begraafplaats verdwijnen, waarbij als argument is aangevoerd dat ze door de lindebomen in de knel komen. Blijkbaar zijn de deskundigen die over de oude begraafplaats beslissen er niet van op de hoogte dat deze levenskrachtige bomen heel wat kunnen verdragen. Twee hulsten zijn de afgelopen winter aangeknaagd door de konijnen. Tijdens de hoorzitting van de bezwaarschriftencommissie in februari werd door de gemeentewoordvoerder beweerd dat deze twee daardoor wel zouden afsterven, maar in het voorjaar zijn ze als vanouds uitgelopen. Ze hebben gebloeid en er zitten weer bessen aan de vrouwelijke boom achter op het kerkhof. Niets duidt erop dat ze bezig zijn om te sterven. Tijdens een voorlichtingsdag in mei werd er nog een ander argument voor de kap opgevoerd, namelijk dat hulst niet op een kerkhof thuis zou horen. Dat is onzin. Al sinds oude tijden is hulst verbonden met eeuwigheid. Alleen daarom al zou deze boom op geen enkel kerkhof mogen ontbreken. Toch moeten we er rekening mee houden dat de bij de deskundigen levende gedachte dat hulst daar niet thuis hoort het einde in zal luiden van alle hulst, groot en klein, op de oude begraafplaats. Dat betekent een belangrijke verarming van het voedselaanbod voor vogels in het winterseizoen. En minder voedsel betekent minder vogels. Is dat wat we willen?

Zorg en zorgvuldigheid

De enorme hoosbuien van vorige week hebben in één klap het neerslagtekort van vele maanden weggevaagd, zodat het grondwaterpeil eindelijk weer op een normaal niveau ligt. De verwachting is dat we vanwege de klimaatverandering in de toekomst vaker te maken zullen krijgen met weerextremen zoals langdurige droogte en zware buien. We zullen moeten leren om daar op in te spelen. Wie jong groen aanplant in een droog voorjaar zou zich ervan bewust moeten zijn dat die aanplant extra zorg nodig heeft om te overleven. Vooraan op de oude begraafplaats is dit voorjaar een proefvak aangelegd met bodembedekkers en stuk of 15 jonge rhododendrons. Het is de bedoeling om dit gedeelte, als de herinrichting wordt hervat, te gaan ‘stempelen’ op de rest van het kerkhof. Nu de droogte voorbij is staat meer dan de helft van de pas aangeplante rhododendrons in het proefvak er ellendig bij en lijkt op sterven na dood. Blijkbaar hebben ze geen of te weinig water gehad. Is dit een gebrek aan zorg of een gebrek aan deskundigheid? Hopelijk gaan gemeente en VGO voortaan zorgvuldiger te werk, want hier wordt, met uitzondering van de kwekerij, niemand beter van.

In gesprek met wethouder Oude Alink

Gisteren hadden Bert Roos en ik een gesprek met wethouder mevrouw Oude Alink van Groen Links over de bomenkap op de oude begraafplaats. We hebben onze punten ingebracht: allereerst is over de ingrijpende herinrichting van het kerkhof geen hoorzitting gehouden, waardoor omwonenden de mogelijkheid tot inspraak is onthouden. Ten tweede krijgt het belang van natuur en milieu in het herinrichtingsplan te weinig aandacht. Het gaat om een natuurrijk gebied dat zich decennia lang tamelijk ongestoord heeft kunnen ontwikkelen: ca. 60 soorten bomen en heesters, meer dan 20 soorten vogels, verder eekhoorns, egels en vleermuizen zijn er te vinden. We hebben in de discussie ingebracht dat iedereen het erover eens dat dit een bijzondere locatie is waar zorgvuldig mee moet worden omgesprongen. Naar ons idee is dat niet altijd gebeurd. Wij noemden de plattegrond die als bijlage aan de kapvergunning was toegevoegd en die wemelt van de fouten, waardoor het in sommige gevallen onduidelijk is welke bomen gekapt gaan worden. Wij noemden ook het gebruik van het gif Round Up op de stamresten van de in 2009 omgezaagde rododendrons. Wij vinden dat het gebruik van gif op deze natuurrijke plek ongepast. We hebben ook ingebracht dat er onjuiste argumenten zijn gebruikt om de kap te verdedigen, zoals het argument dat de te kappen bomen gebouwen zouden ondermijnen. Helaas zijn wegens tijdsdruk andere dubieuze en onjuiste argumenten niet aan bod gekomen, zoals de stelling dat coniferen niet bij linden zouden passen en dat ze graven links van het hoofdpad zouden ondermijnen. We hebben duidelijk gemaakt wat ons pas opgerichte actiecomité wil:

1. opschorting van de werkzaamheden,

2. het verbeterplan openstellen voor inspraak en

3. natuurwaarden zwaarder laten meewegen.

Resultaat van het gesprek: mevrouw Oude Alink wil niet dat het plan een heel nieuw inspraaktraject in gaat. Een globaal herinrichtingsplan is in 2008 door de commissie fysiek akkoord bevonden, en vervolgens is het in de gemeenteraad als hamerstuk aangenomen. Het is nog steeds de bedoeling dat er in november of december gekapt gaat worden. Maar vanwege de ontstane commotie wil zij omwonenden wel een mogelijkheid bieden om hun inbreng te geven. Wordt vervolgd.

Gemeentelijk groenplan

‘Het is hoog tijd voor een “ander denken” over groen. Groen is in tegenstelling tot water nog te veel het vulmiddel van de stedenbouw. Bij de invulling van woon- en werkgebieden wordt groen nog steeds beschouwd als welwillend extraatje, waar altijd wel weer wat van af kan. Toch is groen wezenlijk voor gevoelens van welbevinden en veiligheid van mensen. Goed groen geeft ook een “rijk” gevoel, want het bepaalt in belangrijke mate de waarde van onroerend goed in een wijk. Deze feiten lijken nauwelijks een rol te spelen in het beleid van gemeenten. Maar de leefbaarheid van steden staat wel op het spel.'

Met deze woorden opent het Gemeentelijk groenplan, dat nu op het stadhuis ter inzage ligt. Dit plan vormt de basis van een structureel groenbeleid dat gericht is op versterking van het groen in en rond onze stad. Groen is belangrijk, zo valt te lezen, omdat het o.a. een gunstige invloed heeft op de geestelijke en lichamelijke gezondheid van mensen, maar ook omdat het een bijdrage levert aan een prettig microklimaat in de stad. Het absorbeert stof, dempt geluid en remt de wind. Het geeft schaduw en verkoeling en trekt dieren aan. Groen maakt de stad compleet. Fijn dat de gemeente dat allemaal op een rij heeft!

De natuurrijke oude begraafplaats is in de uitvoeringslijst groenprojecten onder Thiemsland terug te vinden als Contour Huize Hengel/Algemene begraafplaats. Het meest opvallend aan deze groennota vind ik de bijlage met een opsomming van stadsrandzones en groene eilanden, die voor de stad van belang zijn, zoals bijvoorbeeld ’t Weusthag, het Prins Bernhardplantsoen en de Bataafse Kamp. De begraafplaatsen Deurningerstraat en Oldenzaalsestraat worden terecht getypeerd als groene natuuroases van rust. Huize Hengel staat er in als pas ingerichte groen en- waterplek. Maar nergens zie ik de oude Algemene begraafplaats aan de Bornsestraat genoemd. Van verbazing neem ik de lijst nog eens door. Zou ik het over het hoofd hebben gezien? Nee, juist de gemeente heeft deze groene oase over het hoofd gezien...

Naschrift: de gemeente werkt sinds eind 2011 aan een nieuw groenplan; zie hier en hier.

Oude begraafplaats rijk aan soorten

Soortenrijkdom is een kenmerk van een gezond ecosysteem. Behalve de ongeveer 60 soorten bomen en heesters zijn er op de oude begraafplaats talloze plantensoorten te vinden. Voor een deel gaat het om gecultiveerde soorten, maar ook talloze wilde planten hebben er vaste voet aan de grond gekregen. Bijzondere planten als aronskelk en wilde hyacint naast gewonere soorten als basterdwederik, madeliefje, stinkende gouwe, gewone en aarereprijs, helmkruid en vergeetmijnietje, en vlindertrekkers als speenkruid en koninginnekruid. Minimaal 7 soorten dagvlinders, waaronder atalanta, dagpauwoog, oranjetipje en boomblauwtje, en een onbekend aantal nachtvlinders bezoeken het kerkhof, naast twee libellensoorten die tussen de bomen op kleine insecten jagen. Voor het boomblauwtje zijn klimop en hulst van bijzonder belang, omdat deze vlinder juist bij voorkeur op het blad van deze heesters haar eieren legt. Helaas moeten de grote hulstbomen verdwijnen en ook zal veel klimop weggehaald worden als de herinrichting van het kerkhof ongewijzigd uitgevoerd gaat worden. Deze twee heesters zijn ook van belang voor enkele van de meer dan twintig vogelsoorten die op het kerkhof gesignaleerd zijn. De oude begraafplaats is de enige plek in en rond de binnenstad van Hengelo waar de natuur de afgelopen decennia min of meer haar gang kon gaan. Hoewel veel stadsgenoten dat zeer op prijs stellen en genieten van de ontstane natuurlijke rijkdommen in combinatie met de oude zerken op de graven van hen die ons voor gingen, is desondanks de kwetsbaarheid van dit kleine eldorado groot als gevolg van het verbeterplan, dat sinds 2009 ten uitvoer wordt gebracht. Zal het nog bijtijds lukken om hen die erover beslissen tot andere gedachten te brengen?

Stinkende gouwe langs het hek bij de Bornsestraat; boomblauwtje op rodondendronblad

Biodiversiteit en de oude begraafplaats

Op de oude begraafplaats aan de Bornsestraat is decennialang op een bescheiden manier onderhoud gepleegd. De natuur heeft zodoende veel ruimte gekregen, waardoor er vlakbij het centrum van onze stad een bijzonder gebied is ontstaan dat veel weg heeft van een gevarieerd bos met talloze soorten bomen en heesters en een afwisseling in jong en oud, hoog en laag, open en gesloten, licht en donker, en zelfs levend en dood hout. Naast 105 oudere bomen met een diameter van meer dan 20 cm staan er in deze groene long van minder dan een hectare nog tientallen jongere exemplaren. Inclusief heesters gaat het bij elkaar om circa 60 soorten. Het varieert van bijzondere exoten zoals atlasceder, japanse notenboom, levensboom en een tiental opvallende magnolia’s, tot echte inheemse soorten als hulst, taxus, zomerlinde, zomereik, beuk, berk en gewone esdoorn. Heesters als vlier, krentenboom, klimop en hazelaar zijn samen met de inheemse bomen van belang voor allerlei vogels, die dankbaar gebruik maken van de vele mogelijkheden om eten te zoeken. De kleine zaden van de berken zijn in trek bij zaadeters als kool- en pimpelmees. De pluizige zaden van de drie wilgen zijn niet geliefd bij vogels, maar daar staat weer tegenover dat wilgen interessant zijn voor insecteneters als de zwartkop, omdat ze veel soorten insecten kunnen herbergen. Hulstbessen zijn ideale winterkost voor merels, lijsters en kramsvogels. Geen wonder dat veel vogelsoorten het kerkhof weten te vinden. Naast de genoemde gaat het in elk geval om roodborst, winterkoninkje, fitis, vink, huismus, heggemus, boomkruiper, ekster, vlaamse gaai, kauw, zwarte kraai, houtduif en bonte specht, terwijl ook groene specht, boompieper, wilde eend, aalscholver en ijsvogel wel eens gesignaleerd zijn. Ook wordt het kerkhof bezocht door egels, die op zoek zijn naar insecten, wormen en slakken, en door 5-6 sierlijke eekhoorns, die uit zijn op eikels, beuke- en hazelnoten, en de denneappels van de twee fijnsparren. In de avondschemering vliegen er tussen de bomen talloze vleermuizen, die zich tegoed doen aan nachtvlinders en andere vliegende insecten. Zo veel rijkdom op zo’n klein stukje grond: een waardevolle plek die bescherming verdient!

Grote Weerschijnvlinder

Deze schitterende Grote Weerschijnvlinder dook vorige maand op bij een midden steentijd opgravinglocatie langs de Sleutelweg aan de oostelijke stadsrand van Enschede. De kleur van de vleugels varieert onder invloed van de lichtval van bruin tot paarsblauw. Je krijgt hem maar zelden te zien, want hij leeft een groot deel van z’n leven hoog in de boomtoppen. Deze vlinder bezoekt zelden bloemen, maar neemt daarentegen mineralen op uit de grond. Ook komt hij af op zweetlucht. De Grote Weerschijnvlinder is in ons land zeer zeldzaam en wordt ernstig bedreigd.

Het jaar 2010 is uitgeroepen tot het internationale jaar van de biodiversiteit. De rijkdom aan levensvormen neemt wereldwijd gestaag af en ruim 3000 soorten planten en dieren staan op uitsterven. De afname van biodiversiteit ten gevolge van menselijke activiteiten ligt naar schatting een factor 1000 hoger dan de natuurlijke ontwikkeling. De oerwouden en de zeeën, beide schatkamers van de natuur, worden in hoog tempo respectievelijk gekapt en leeggevist. Als dat niet verandert, dan zal dat grote gevolgen hebben voor de levenskwaliteit van onze kinderen en kleinkinderen. We blijven afhankelijk van de natuur en haar rijkdommen, ook in onze technologisch ver doorontwikkelde maatschappij.

Ook in ons land is de biodiversiteit in de loop van de vorige eeuw sterk afgenomen als gevolg van ruilverkaveling en intensivering van de landbouw, staduitbreiding en verkeerstoename. Intensieve landbouwgebieden zijn voor veel wilde dieren nagenoeg onleefbaar geworden, omdat ze in de eentonige maïsakkers en raaigraslanden nauwelijks nog iets te eten vinden. In toenemende mate zoeken ze hun heil in de stad, waar het een paar graden warmer is, er een grote verscheidenheid aan leefmilieus bestaat en er bovendien niet gejaagd mag worden. Hoewel steden tegenwoordig soortenrijker zijn dan intensief gebruikte landbouwgebieden, zijn er ook daar ontwikkelingen gaande die de soortenrijkdom bedreigen. De helft van de broedvogels in steden neemt in aantal af. Nestplaatsen voor gierzwaluwen verdwijnen in hoog tempo, en een eens algemene broedvogel als de huismus staat inmiddels op de rode lijst van bedreigde soorten. Binnenstedelijk groen staat onder druk door o.a. de groeiende verstening van stadtuinen, door bouwprojecten en wegenaanleg. Als gevolg van deze veranderingen in de stad zijn er steeds minder zaden en insecten te vinden, waardoor vogels moeite hebben om zelf in leven te blijven en jongen groot te brengen.

“Dien elkaar door liefde”

Deze spreuk tooit het beeld dat Piet Hamer in 1977 maakte van Frederika ter Horst, uitkijkend over de lindelaan op de oude begraafplaats. Het is dit jaar precies een eeuw geleden dat zij uit bezorgdheid over de ontwikkelingen rond dit kerkhof het initiatief nam om enkele invloedrijke mensen bij elkaar te roepen. Er was een nieuwe begraafplaats aan de Oldenzaalsestraat ontstaan, terwijl het oude kerkhof er verwaarloosd bij lag. De door de gemeente aangestelde doodgraver kon het onderhoudswerk niet aan. Brandnetels dreigden alles te overwoekeren. Ook hing sluiting en ontruiming op termijn in de lucht.

Met dit initiatief stond deze eigenzinnige en artistieke vrouw, die graag een jongen was geweest om naar de kunstacademie te kunnen gaan, aan de wieg van de Vereniging Gemeenschappelijk Onderhoud (VGO). Op 19 januari 1912 werd deze voor die tijd unieke vereniging opgericht. Het doel van de vereniging was zorg te dragen dat de eigen graven op de oude begraafplaats onaangeroerd zouden worden gelaten. Dat trachtte men te bereiken door de graven goed te onderhouden. Binnen een jaar waren er al bijna 400 leden en beschikte de nieuwbakken vereniging over een flink startkapitaal van f 6500. In 1915 werd het totale onderhoud van de begraafplaats door de gemeente aan de VGO overgedragen, waarbij de lasten voor rekening van de vereniging kwamen. Frederika ter Horst, een enthousiast tuinierster, zorgde voor nieuwe aanplant. Ze was erg verknocht aan het kerkhof en liet bij haar overlijden op17 augustus 1938 haar volledige vermogen na aan de VGO.

Nadat de begraafplaats in 1950 voor begraven gesloten was verklaard dreigde per 1980 ontruiming. Voordat het zover was deed het verenigingsbestuur echter een succesvolle poging om de begraafplaats op de monumentenlijst te krijgen. Dat lukte in 1970. Zeven jaar later werd met de gemeente overeen gekomen dat de gemeente de volledige kosten van het groenonderhoud zou dragen. Het onderhoud van graven en hekken bleef voor rekening van de VGO.

Honderd jaar na het initiatief van Frederika ter Horst is er opnieuw onrust over ontwikkelingen rond de oude begraafplaats. Dit keer gaat het niet om een gebrek, maar om een te verwachten overmaat aan onderhoud. Veel van de schoonheid van deze plek, die zich geleidelijk aan in een proces van decennia heeft kunnen ontwikkelen, dreigt gedachteloos weggepoetst te worden. De VGO heeft de plannen voor een radicale herinrichting gesmeed, terwijl het er niet op lijkt dat daarbij voldoende zorgvuldigheid in acht is genomen. De gemeente draait voor de kosten op en is verantwoordelijk voor de uitvoering. Is dit particulier initiatief anno 2010?

Onder vuur

‘Hier geldt noch tijd noch duur’, kopte de Tubantia gisteren boven een artikel over de recreatieve waarde van de oude begraafplaats. Was het maar waar! De tijd loopt spoedig af voor een deel van het historische groen op deze bijzondere plek. Nog een week of tien, dan gaat de zaag in een veertigtal oudere bomen. Dat is tenminste de bedoeling van het op nostalgie berustende verbeterplan van de VGO. Formeel aangelegd was het ver terug in de vorige eeuw, en zo zal het opnieuw zijn.

Het is al weer 3 weken geleden dat Radio Hengelo de laatste Onder Vuur van het afgelopen seizoen uitgezond. Dat was op de avond van de storm. Een van de items was de oude begraafplaats en de aanleiding was dat de monumentencommissie van de gemeente zich gepasseerd had gevoeld. De herinrichtingsplannen waren niet aan haar voorgelegd, terwijl er wel een monumentenvergunning nodig was. Achter de tafel zaten de nieuwe voorzitter van de commissie, dhr. De Gruil, en verder Gezinus Knegt van Pro Hengelo en wethouder Janneke Oude Alink. De herinrichting ontlokte weer kritiek bij enkele insprekers en dhr. Hamer riep de wethouder op om de uitvoering van de plannen stil te leggen. Dat is inmiddels gebeurd. In juni liet de gemeente nog weten dat half augustus de werkzaamheden hervat zouden worden, maar dat is uitgesteld tot na 25 augustus. Die dag staat er een gesprek op de rol tussen wethouder Oude Alink, dhr. Bert Roos, die naast de begraafplaats woont, en ik. Op het zogenaamde verbeterplan van de VGO valt het nodige af te dingen en er zijn steeds meer signalen dat er slordig is gewerkt. Wij streven ernaar dat het plan in elk geval op onderdelen bijgesteld wordt, zodat een aantal gezonde en waardevolle bomen voor de stad behouden blijft. Pro Hengelo heeft onlangs een brief aan B&W geschreven met het voorstel om van de herinrichting een politiek item te maken. Dat is een welkome steun in de rug. Hopelijk sluiten andere politieke partijen zich daarbij aan. Oude bomen kappen is gemakkelijk, maar als het werk gedaan is krijg je ze niet zomaar weer terug…