Bomen koelen de lucht

Als het te heet is om in de zon te zijn, dan ben je blij met bomen. Ze hebben niet de nadelen van een parasol, waaronder de hete lucht vaak blijft hangen. Bomen zorgen voor een aangenamere temperatuur en zouden eigenlijk in geen enkele tuin of straat mogen ontbreken. Ze werken niet alleen als luchtfilter, maar ook als luchtkoeler. Deze eigenschap wordt steeds belangrijker, omdat steden tegenwoordig door de al maar toenemende opeenstapeling van steen, asfalt en metaal meer en meer hitte-eilanden zijn geworden. De temperatuur ligt in de stad in de zomer 1-6 graden hoger dan in het omringende buitengebied, zo is uit onderzoek gebleken. ’s Nachts kan het wel 10 graden schelen, omdat de zonne-energie die overdag door de bebouwing wordt geabsorbeerd daar lange tijd in ligt opgeslagen.

Binnen een stad zijn er ook weer verschillen. Een groene oase als de oude begraafplaats vormt in de tamelijk boomarme binnenstad een belangrijk koelelement door de aanwezigheid van een grote hoeveelheid bomen. Op het heetst van de dag ligt de temperatuur op het kerkhof 1,5 graden lager dan in de schaduw van bomen op het zonverbrande grasveld langs het Bevrijderslaantje. In de schaduw aan de voet van de metalen bomen op de markt is het veel heter: al gauw 2 graden boven het niveau van het kerkhofje. Het microklimaat op de markt is bij heet weer dan ook onbarmhartig vanwege het gebrek aan levende bomen, iets wat de bezoekers van het straattheaterfestival afgelopen zondag niet zal zijn ontgaan. Veel mensen bleven liever weg. Natuurlijke koeling zal steeds belangrijker worden en dat is een reden te meer om zuinig te zijn op een bomenrijke plek als de oude begraafplaats. De kap van 40 % van de oudere bomen kan een fikse aanslag vormen op het koelvermogen. Effecten op het microklimaat lijken echter geen rol te hebben gespeeld bij het opstellen van het verbeterplan door VGO en gemeente. Naarmate de stad heter wordt komt er een moment waarop bestuurders niet meer voorbij kunnen gaan aan natuurlijk koelvermogen.

Bomen en frisse lucht

Praktisch iedereen weet wel dat bomen het broeikasgas CO2 omzetten in koolstof en zuurstof. De koolstof wordt gebruikt voor de opbouw van de houtige delen, zoals de stam, terwijl de zuurstof vrij komt voor ons mensen om van te leven. Wat minder bekend is dat bomen de lucht zuiveren van gassen als ozon, ammoniak, stikstof- en zwaveloxides, en vluchtige organische stoffen, en eveneens van gevaarlijke deeltjes zoals fijnstof. Deze stoffen, die vooral door industrie en verkeer in de atmosfeer geloosd worden, zijn allemaal schadelijk voor de gezondheid. Luchtvervuiling kost mensenlevens. Het verminderen van de uitstoot door de ontwikkeling van zuiniger motoren en het afvangen van fijnstof bij de bron kost tijd, dus hulp kunnen we goed gebruiken. Hoewel het in de VS al gebruikelijk is om bomen in te zetten om de vervuiling te bestrijden, is het inzetten van de gratis reinigende kracht van groen in ons land nog niet echt van de grond gekomen. Dit waardevolle aspect wordt meestal over het hoofd gezien. Zo ook bij de oude begraafplaats.

Bomen halen voornamelijk de vervuiling uit de lucht via de huidmondjes op de bladeren. Welke stoffen het best worden afgevangen hangt af van de soort boom en de bladersoort. In grote lijnen nemen loofbomen eerder gassen weg en zijn coniferen geschikter om fijnstof af te vangen. Loofbomen met ruwe, harige bladeren lukt dat laatste ook prima. Luchtvervuiling kan daarom het best bestreden worden met een beplanting van verschillende soorten bomen en heesters met verschillende bladeigenschappen. Zoiets als de oude begraafplaats, waar tientallen soorten een groene long in de binnenstad vormen. De VGO heeft daar een veertigtal meest gezonde bomen in de ban gedaan. Daaronder valt het grootste deel van de coniferen, welke juist zomer en winter de lucht ontstoffen. Hengelo is niet de stad met de smerigste lucht in Nederland, maar met 50.000 gemotoriseerde vervoermiddelen en aan meerdere kanten omsloten door snelwegen heeft onze stad bepaald geen frisse lucht.

De blik verbreden

Het terugbrengen van de oude begraafplaats in de formele opzet van circa een eeuw geleden is gebaseerd op een visie die voor alles uit gaat van schoonheid en daarom strikt visueel gericht is. Je kijkt naar de beplanting en aan de hand van schoonheidscriteria, die vooral bij de Franse stijl nauw omschreven zijn, bepaal je of het mooi genoeg is of niet. In onze beeldcultuur is dat eigenlijk geen vreemde gang van zaken. Door de hoge eisen die bij de Franse stijl gehanteerd worden is het op een locatie als het kerkhofje al snel niet goed genoeg. Dan gaat de beuk erin en verdwijnen er tientallen gezonde bomen omdat ze niet aan de criteria voldoen.

Deze fixatie op het visuele degradeert bomen tot decorstukken die naar believen aangeplant en weer verwijderd kunnen worden bij elke wisseling van het modebeeld. We realiseren ons daardoor steeds minder dat bomen levende wezens zijn, met bijzondere eigenschappen die bijdragen aan een leefbare wereld. Als ze er maar als een plaatje bij staan, dan is het goed, zo lijkt tenminste de opvatting van de VGO.

Er is zo veel meer! Bomen bieden voedsel, nestgelegenheid en beschutting voor veel dieren, ook in de stad. Ze produceren niet alleen zuurstof, maar reinigen in een moeite door de lucht van giftige stoffen. Ze zorgen voor schaduw, zodat de temperatuur in de stad niet te hoog oploopt tijdens hitteperiodes. Bomen dempen verkeerslawaai. Ik stip het alleen maar even aan om te constateren dat dit alles blijkbaar geen rol speelt in de herinrichtingsplannen van de VGO, waar alles draait om een terugkeer naar de Franse stijl. Het ‘verbeterplan’ voor de oude begraafplaats getuigt van een te beperkte visie. De huidige omstandigheden wijken sterk af van de situatie aan het begin van de vorige eeuw en het lijkt me onverstandig om daar aan voorbij te gaan.

De ene stijl is de andere niet

Zowel de Franse als de Engelse stijl hebben elk hun eigen schoonheid. Ze zijn wel gebaseerd op heel verschillende ideeën over de relatie van de mens tot de natuur. Bij de Franse stijl draait alles om beheersing van de natuur. Rechte paden, strak gesnoeide hagen in rechte lijnen, symmetrie, geometrische vormen en verhoudingsgewijs grote, kort geschoren gazons bepalen het beeld. Alles is heel rationeel opgezet. Er wordt veel gebruik gemaakt van buxushagen om vakken aan te leggen. Per vak wordt er maar één soort planten gebruikt. Alles wat op een ongedwongen en nonchalante wijze groeit en niet in model geknipt kan worden is bij deze stijl eigenlijk niet zo welkom.

De Franse stijl maakte zo’n 300 jaar geleden furore in adellijke kringen. Als reactie hierop ontstond in de 18e eeuw de Engelse landschapsstijl. In plaats van de natuur in het gareel houden wilde men dat zij gewoon haar gang kon gaan. De kern van deze stijl is niet beheersing, maar loslaten. Het idee is om een landschap te scheppen waar weinig logica in zit, zodat je één kunt worden met de natuur. Het gevoel domineert hier het ontwerp, niet het verstand. Slingerpaden, boogjes en een spannende afwisseling van beplanting bepalen het beeld.

Zoals eerder al gezegd heeft de oude begraafplaats gedurende de vorige eeuw een geleidelijke verandering van stijl ondergaan. Door een beperkter onderhoud en een andere beplanting is het kerkhof meer en meer opgeschoven in de richting van de Engelse stijl. De paden verraden nog de opzet van weleer, maar de afwisselende en spannende beplanting zijn onbetwist de kenmerken van een veel lossere stijl, die veel meer past bij een historisch kerkhof. De VGO vindt echter dat het zo niet langer kan: terug naar ‘de oorsprong’, de formele Franse stijl.

Er zijn nog een aantal verschillen die er toe doen. Wilde dieren en planten lijken meer kans te maken in een omgeving die volgens de Engelse stijl is aangelegd, omdat deze stijl de natuur meer ruimte biedt. Dat is niet onbelangrijk nu steeds meer dieren, net als mensen overigens, naar de stad trekken, omdat het leven buiten de stad steeds moeilijker voor hen wordt. Een tweede verschil is dat het onderhoud bij de Franse stijl aanzienlijk duurder is. Er moet veel gesnoeid en gemaaid worden, en de strakke aanleg mag niet ontsierd worden door onkruid. Dat alles kost veel geld. De gemeente heeft twee jaar geleden € 14.000 per jaar gereserveerd voor het groenonderhoud van de oude begraafplaats in de nieuwe situatie. Dan kan het gras elke week gemaaid worden. Wel moet er nog even 15 miljoen bezuinigd worden…

Oud en nieuw

Eergisteren was er een speciale open dag naar aanleiding van het 100-jarig bestaan van de begraafplaats aan de Oldenzaalsestraat. Terwijl de regen met bakken uit de hemel viel nam burgemeester Kerckhaert een klokkenstoel officieel in gebruik door de klok voor het eerst te laten luiden. De heldere klanken ervan klonken door tot in alle uithoeken van de begraafplaats en waren voor het oor een aangename gewaarwording. Deze circa 100 kg wegende klok wordt voortaan geluid bij begrafenissen en is echt een aanwinst.

Onder invloed van de industrialisering groeide in de tweede helft van de 19e eeuw de Hengelose bevolking in rap tempo, waardoor de oude begraafplaats aan de Bornsestraat langzaamaan te klein werd. Tegen het einde van de eeuw gingen er steeds meer stemmen op om een nieuwe begraafplaats aan te leggen. Wel werd de oude begraafplaats in 1896 nog uitgebreid, waardoor het oppervlak ongeveer verdubbelde, maar het denken over een nieuwe begraafplaats had vaste voet gekregen. In de herfst van 1909 werd met de aanleg ervan begonnen, nadat Leonard Springer, één van de belangrijkste Nederlandse tuinarchitecten, het ontwerp had gemaakt. Dit oude gedeelte van de begraafplaats, parkachtig aangelegd in de Engelse landschapsstijl, is sinds 2002 een gemeentelijk monument. Het is een prachtig voorbeeld hoe je met bomen en heesters van een kerkhof toch een zeer aangename plek kunt maken.

Het belangrijkste verschil tussen de oude en de ‘nieuwe’ begraafplaats is de manier waarop ze zijn ontworpen. De losse Engelse stijl met gebogen lijnen en kronkelende paden, zoals vooral in het hart van het kerkhof aan de Oldenzaalsestraat te zien is, contrasteert sterk met de vooroorlogse opzet van de oude begraafplaats, waar een ontwerp volgens de Franse stijl gezorgd heeft voor een strakke, rechte padenstructuur. Ook is er een aanzienlijk verschil in grootte: het nieuwe kerkhof, dat in de loop der jaren is uitgegroeid tot ruim 10 hectare, is een factor 15 groter dan het oude. De uitbreidingen zijn vaak wat strakker vormgegeven, waardoor dit kerkhof ook aspecten van de Franse stijl in zich heeft opgenomen, net zoals het oude kerkhof geleidelijk een aroma van de Engelse stijl heeft gekregen.

Onbekend terrein

De VGO is al 10 jaar bezig met een herinrichtingsplan voor het kerkhof aan de Bornsestraat. Ruim 2 jaar geleden kregen ze het groene licht van de gemeente en een zak geld om hun doelen te bereiken. In de tweede helft van mei werd er op verschillende momenten voorlichting gegeven over de herinrichting van het kerkhof. Ik heb inmiddels verschillende mensen gesproken die daarbij aanwezig waren, maar bijna niemand wist iets te vertellen over de verplichte aanplant van nieuwe bomen. Het ligt in de bedoeling van de VGO om 35 of meer bomen te kappen, en de door de gemeente verleende kapvergunning stelt als voorwaarde een herplant van 15 bomen vóór 1 april 2011. In april heb ik de heer Veelenturf, een van de twee groencommissarissen van de VGO, gevraagd naar de invulling van die voorwaarde. Hij weigerde openheid van zaken te geven met als argument dat hij bang was dat ik zijn woorden zou verdraaien. Het is me nog steeds een raadsel hoe je een lijstje met aan te planten boomsoorten kunt verdraaien, maar Veelenturf houdt daar dus rekening mee. Hij verwees mij naar de gemeente, maar ook zij zweeg over deze kwestie.

Enkele bezoekers kregen van een van de rondleiders te horen dat er nooit van te voren over herplant een beslissing wordt genomen, maar dat er al kappende gekeken wordt wat er mogelijk is. Dat is echter aantoonbaar onjuist en ook strijdig met wat een andere ambtenaar in een eerder stadium beweerde, namelijk dat Veelenturf nog voor de kap een beslissing zou nemen over wat er aan nieuwe bomen aangeplant zal gaan worden. Het blijft een merkwaardige zaak dat daarover nog steeds geen duidelijkheid wordt gegeven.  Zolang dit onderdeel van de plannen onbekend terrein blijft is het niet mogelijk om een goed oordeel te vellen over de herinrichting als geheel. Hoe lang moeten bezoekers, omwonenden en politici nog wachten op openheid op dit punt?

Rhodondendrons

Een van de dingen waarover nogal wat mensen zich kwaad hebben gemaakt is de kap van tientallen rhododendrons in 2009, waardoor veel van de intimiteit van het kerkhof verloren is gegaan. Er zullen nog meer rhodo’s verdwijnen, maar omdat sommige nu nog bloeien is besloten om nog even te wachten met de kap. De aannemer zal in de tweede helft van augustus weer beginnen. Dat is fijn voor jonge vogels die nu nog in alle rust rondfladderen in afwachting van een nieuw door hun ouders uitgereikt hapje. Er huizen jonge roodborsten en winterkoninkjes, en onlangs is bij een van de buren een nest zwartkoppen uitgevlogen. Jonge vogels en kettingzagen vormen geen gelukkige combinatie en het is mooi dat de gemeente pas op de plaats maakt.

Niet alle rhododendrons gaan weg. Hier en daar zullen ze blijven staan als ze in het plan passen. De rest gaat weg, maar er komen nieuwe voor in de plaats. Waarom worden ze dan gekapt? Als rhodo’s te oud worden bestaat de kans dat ze omvallen, liet een ambtenaar mij weten. Als je ze terugzet als ze al een meter of drie hoog zijn, dan duurt het lang voor ze weer uitlopen. Het is dan beter om nieuwe te planten, je hebt dan sneller resultaat.

Snel resultaat past echt in deze jachtige tijd, en gezien vanuit het perspectief van de VGO is het ook nodig, want in 2012 bestaat de vereniging 100 jaar, en dan wil men wat kunnen laten zien. Oude rhodo’s kunnen heel goed worden teruggezet, zoals iedereen weet die bekend is met bijvoorbeeld de Rhododendronlaan bij Oldenzaal. Het is wel zo dat ze daarna de eerste jaren niet bloeien, dus dat gaat in 2012 zeker niet lukken. Er staan nog steeds hele oude rhodo’s met aan de voet een diameter van wel 15-20 cm en een hoogte van een meter of vier. Ze staan rechts van het pad dat naar de moestuin leidt. Die oudjes vallen echt niet zomaar om. Wie de moeite neemt om de stammen te bekijken ziet dat ze er gezond uit zien. Ze worden wel elk jaar hoger en breder en dat kan op een gegeven moment een probleem worden. Terugzetten kan, maar dan moet het wel goed gebeuren: een halve tot een hele meter stam moet blijven staan. Voor de rest is geduld nodig. Helaas is dat niet op voorraad.

Een open aanzicht

Het besluit van de gemeente om de begraafplaats op te knappen en de toegankelijkheid te vergroten werd verbonden met het voornemen om het toezicht te verbeteren en uit te breiden. Niet alleen bij de gemeente was men zich bewust van de risico’s van een tweede toegang. Op 23-2-2008 uitten 2 bestuurders van de VGO hun zorgen over ‘het plan van de gemeente om de achterzijde van de begraafplaats open te gooien’. Zij voelden daar niets voor, want vanaf dat moment is er geen controle meer te houden op de begraafplaats. Als de extra ingang er komt en het kerkhof wordt een soort stadspark, dan nemen de risico’s van beschadigingen en vandalisme flink toe, vreesden de heren Van Rooij en Schwartasek.

Het toezicht op het kerkhof kun je op 2 manieren verbeteren: je laat er iemand regelmatig patrouilleren of je zet in op het vergroten van de sociale controle. Dat laatste is het goedkoopste. Daarvoor zijn maatregelen nodig om het zicht van buitenaf op het kerkhof te verbeteren. Zoals de situatie tot nu toe is, belemmeren veel bomen en heesters een goed zicht op wat er op het kerkhof gebeurt. Vanuit de Bornsestraat is alleen zicht op het kerkhof vanuit het poortgebouw en vanuit Wessex alleen via de doorgaans afgesloten dienstingang aan de achterzijde. Het omvangrijke kapplan maakt het mogelijk om vanuit meerdere richtingen tot diep in het hart van het kerkhof te kijken: vanuit de Bornsestraat, Wessex, het appartementengebouw Paladijn en vanaf het groene eiland. Voorbijgangers en omwonenden kunnen zo als onbezoldigde parkwachters een oogje in het zeil houden. Probleem opgelost?

In het midden de blauwgrijze atlasceder die moet wijken voor een open aanzicht.

Omzien in verwondering

Vorige maand is er door de VGO twee keer voorlichting gegeven over de herinrichtingsplannen voor het kerkhof: op 19 en 30 mei. Veel bezoekers hebben zich op deze dagen kritisch uitgelaten over de gang van zaken en vrezen dat het kerkhof veranderd zal worden in een parkje van dertien in een dozijn. Waarom zou je van een oeroud kerkhof een park willen maken?

De berichtgeving in TC Tubantia van enkele jaren geleden werkt verhelderend. Op 20 juni 2007 bracht de krant naar buiten dat Woongroep Twente 5 appartementengebouwen gaat bouwen in het gat langs de Bornsestraat, waaronder een tegen het kerkhof aangedrukte woontoren. “De invulling van het 'groen' in het gebied is op dit moment nog onderwerp van gesprek. Ideeën daarover hebben ze bij de Woongroep Twente overigens genoeg. Als het aan de ontwikkelaars van de corporatie ligt krijgt de oude begraafplaats aan de Bornsestraat straks een soort parkachtige inrichting, waar bewoners van de complexen kunnen vertoeven.”

De Vereniging Bewoners Belangen Weidedorp/Thiemsland kwam onmiddellijk in spoedberaad bijeen. In de krant van 22 juni 2007 wees de vereniging er op dat bij de bouwplannen zoals die door de Woongroep Twente zijn gepresenteerd een 'oneigenlijke uitruil van groen' wordt voorgesteld. “Bij hoogbouw hoort een bepaalde hoeveelheid groen te worden gerealiseerd”, aldus de vereniging. “Dat is volgens het bestuur van de BBW/T iets anders dan een groen rijksmonument, nota bene buiten het plangebied, bestempelen als openbaar groen bij de hoogbouw.” In de ogen van de bewonersvereniging moet de gemeente ervoor zorgen dat iets dergelijks niet gebeurt en zelf de regie nemen.

De gemeente kwam 19 februari 2008 in actie. Onder de noemer van duurzaam beheer werd in de commissie fysiek besloten om de begraafplaats op te knappen en een verbinding te maken via een brug over de gracht naar Thiemsland, zodat het kerkhof meer bezoekers trekt en meer mensen deze plek leren waarderen. Het kerkhof moet niet gezien worden als een park, zei toenmalig wethouder Weber erbij. Heeft de gemeente met deze stap Woongroep Twente op haar wenken bediend?

The English way

Als het gaat om de herinrichting van een oud kerkhof dan kan een kijkje over de grenzen heel verhelderend zijn. Ik bracht enkele weken door op het platteland van Zuid Engeland, waar in veel dorpjes nog een laat middeleeuwse kerk staat met er om heen een kerkhof vol scheefgezakte zerken uit voorbije eeuwen. Op het kerkhof van Stoughton plant men niets aan, men laat er de natuur het werk opknappen. Het hele kerkhof ziet groen, zelfs de paden langs de graven. Tussen de graven fleuren wilde bloemen alles op met tinten geel, blauw en wit. Wat een rijkdom aan soorten en wat ruikt het er lekker! En daar hoeft niemand iets voor te doen: de natuur verspreidt haar harmonieuze schoonheid gratis en voor niets. Geen verbeterplan noch een dikke zak geld was nodig om van dit kerkhof een fantastische plek te maken. Natuurlijk wordt er wel onderhoud gepleegd. Een groepje mensen van deze kleine parochie houdt de paden open door af en toe te maaien. Dat is ongeveer alles wat ze doen. Rust, harmonie, schoonheid, het is zo simpel. Je hoeft je alleen open te stellen voor wat de natuur biedt.